Geet Chapter-13/ गीता त्रयोदशोऽध्यायः

अथ त्रयोदशोऽध्यायः

श्रीभगवानुवाच

इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते।

 एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः । १ ।

 क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत।

 क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोज्ञांनं यत्तञ्जानं मतं मम। २।

 तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत्।

स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन में शृणु। ३।

ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्।

 ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः । ४ ।

 महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।

 इन्द्रियाणि दर्शकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः । ५ ।

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः।

एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्। ६ ।

 अमानित्वम‌म्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।

आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः । ७ ।

 इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च ।

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् । ८।

असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु।

 नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु। ९ ।

 मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी।

विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ।१०।

 अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।

 एतन्ञ्जानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा । ११।

 ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ञ्जात्वामृतमश्रुते।

 अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते । १२।

सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।

 सर्वतः श्रुतिमालोके सर्वमावृत्य तिष्ठति । १३।

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।

असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च। १४।

 बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।

 सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्। १५।

 अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्।

भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च। १६ ।

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते।

ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्। १७।

 इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः।

मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते। १८।

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्धयनादी उभावपि।

विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् । १९।

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।

पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते। २०।

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।

 कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु। २१।

उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः।

 परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः । २२।

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह।

सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते। २३।

 ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना।

 अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे। २४।

अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते।

तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः । २५।

 यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।

 क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ। २६।

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।

विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति। २७।

समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्।

न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् । २८ ।

 प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः।

 यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति। २९।

यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।

 तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा। ३०। ।

अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः

शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते। ३१।

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।

सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते। ३२।

 यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्त्रं लोकमिमं रविः।

 क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्रं प्रकाशयति भारत। ३३।

 क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।

भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्। ३४।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो  नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥